نوع المستند : المقالة البحثیة
المؤلفون
1 استاديار گروه زبان و ادبيات عربي دانشگاه اصفهان
2 دانشجوي مرحلة کارشناسي ارشد دانشگاه اصفهان
المستخلص
مما لاشک فيه أن الفعل من الأرکان الرئيسية للجملة التي لا يتم معنى الکلام إلا بها. فإذا أخطأ القارئ أو المترجم فهم الفعل أو أساء فهم معناه، يؤدي إلى ترجمة غير مفهومة و ربما خاطئة وغير مقبولة. و أکثر ما يکون هذا إذا کان الفعل ناقصاً لا يتم معناه إلا بخبر بعده. من هذه الأفعال، فعل «أصبح» الذي يستعمل بمعنيين: إما لاتصاف الاسم بمعنى الخبر في الصباح، أو بمعنى "صار".
أما مشکلة الترجمة، فقد تشتدّ إذا کان خبر «أصبح» جملة مضارعية. و بما أن هذا الأسلوب موجود في القرآن الکريم، و استعمل بکثير في نهج البلاغة و الکتب الأخرى القديمة والحديثة، فترجمة هذه الکتب تصلح للبحث و الدراسة إجابة عن أسئلة مطروحة، و هي:
ــ هل يمکن للمترجم اعتبار کل من المعنين يريده؟
ــ أي المعنيين اتخذه المترجمون عند ترجمة الفعل أکثر؟
ــ کيف ترجم الفعل وکيف تم اتصاف الاسم بخبره عند الترجمة إذا يکون قد اعتبره المترجم بمعنى «صار»؟
ــ ما هو المسار التاريخي لترجمة الفعل وقفاً لمعنييه؟ بعبارة أخرى، کيف تختلف ترجمته طوال العصور؟
فانتخبنا تحقيقاً لهدفنا هذا من ترجمات کل قرن نصاً أو نصين منها القرآنية، وعالجناها في المقالة بالتفصيل مرکّزاً على آيات، عبارات أو جمل فيها خبر الفعل جملة مضارعية.
الكلمات الرئيسية
عنوان المقالة [English]
Historical Trend of Persian Translation of 'Asbah'
المؤلفون [English]
- Mansoura Zarkoob 1
- Zahra Karimi 2
1 Assistant Professor, Department of Arabic Language and Literature, University of Isfahan
2 M.A. in Arabic Language and Literature from Isfahan University; E-mail: zkarimi4161
المستخلص [English]
There is no doubt that verb completes the meaning of sentence, so it is supposed as main element thereof. Thus, if the translator could not elucidate the basic content, s/he would not be able to provide a correct translation. This specially happens in translating auxiliary verbs which demand predicate. One kind of such verbs is ASBAHA. ASBAHA has two pragmatic usages: first, it demonstrates the action which has happened in the morning and second, it means alteration and change with the Persian equivalence SARA (صار). A problem arises when the predicate of this kind of verb is “verb sentences” with present tense (verb). This rule has been used in the Holy Quran, Nahjolbalaqe, and other books. Therefore, translations of these books need to be studied to answer the following questions:
- Is it possible for the translator to translate the two above-mentioned meanings of the verb in the translation?
- Which one of the two meanings has been in the mind of the translator more?
- How has this verb been translated where it means “alteration”?
- Based on above said meanings, how do we evaluate historical trend thereof? In other words, how has been the translation of this verb during different centuries?
In this article, in each century we have selected one or two texts (including the Quran) and have studied their translation. Of course, we selected the texts based on verses and sentences whose predicates were verb sentences with present tense.
الكلمات الرئيسية [English]
- Historical process
- Translation
- ASBAHA
- Holy Quran
لا شک أن الترجمة خیر طریق تَعبر بها الثقافات والأفکار من مجتمع أو بلد إلى آخر دون حاجة إلى الجواز، ویتم عبرها الأخذ والعطاء بین الحضارات والثقافات. فلها أهمیة لا تُنکر، وتأثیر على الحیاة البشریة لا یمکن الإغماض عنه. ولو اعتبرنا الترجمة هی التعبیر عن معنى من القائل إلى المتلقّی، فنکون قد اقتربنا من الواقع.
وإذا قلنا بأن تاریخ الترجمة یرجع إلى حیث بدأ الناسُ الترابطَ والتفاعلَ فیما بینهم ـ شفویاً کان أم إشاریاً أم تحریریاً ـ فیمکن القول أن الترجمة کانت منذ القدم ولا تزال باقیة ولو کانت إشاریة.
أما الترجمة الکتابیة عند العرب، فیرجع تاریخها إلى العصر الأموی فی ظل الفتوحات الإسلامیة، واحتکاک المسلمین بغیرهم من الشعوب المغلوبة، وتوسیع آفاق الإسلام فی البلاد المفتوحة من جهة، وحاجة المسلمین الماسّة بالحصول على علومها وفنونها من جهة أخرى. واستمرت عملیة الترجمة حتى ازدهرت فی العصر العباسی.
أما ظاهرة الترجمة بین الفُرس، فظهرت فی القرون الأولى من الإسلام بترجمة القرآن الکریم إلى الفارسیة الجدیدة، واصطبغت صبغة دینیة، وابتدأت بترجمة القرآن وکتب الأحادیث والأخبار، ثم سارت إلى نهضة ثقافیة بعد القرن العاشر الهجری، وأصبح الأدباء والعلماء ـ خاصة بعد تأسیس «دارالفنون» سنة 1268هـ. ق ـ یترجمون الکتب التاریخیة والجغرافیة والطبیة والفلسفیة والعلمیة والأدبیة. ومهما نقترب من القرون الأخیرة، تتطور عملیة الترجمة إلى الفارسیة أکثر وأسرع.
ولا شک أیضاً أن الترجمة ـ قرآنیة کانت أم غیر قرآنیة ـ تتطلب دقة ومهارة خاصة؛ لأنّ عثرة فیها یکفی لتنتهی إلى الخطإ وتغییر المعنى؛ سواء کانت فی إرجاع الضمیر، أو فی التعبیر عن فعل، أو ما شابه ذلک؛ کما نشاهد ذلک فی بعض الترجمات القرآنیة؛ و مثال ذلک، الکریمة التالیة:«وَمَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللّهَ یَفْعَلُ ما یَشاءُª (الحج 22: 18)، فجاء فی ترجمتها: «هر که خدا را خوار کند، هیچکس او را گرامى ندارد» (پاینده، 1338 هـ. ش).
والخطأ فی ترجمة الآیة نشأ عن أن المترجم أساء فهمها، واتخذ «الله» مفعولاً، وهو فاعل. أمّا الترجمة الصحیحة فهی: «خداوند هر که را خوار کند، هیچکس او را گرامى ندارد».
هذا لا یعنی أن الترجمة الردیئة ناتجة عن سوء فهم المترجم فی جمیع الأحوال، فإنها قد تنشأ عن عجزه عن التعبیر. فقد یعرف المترجم المعنى اللغوی والنحوی لفعل، لکنه یعجز عن ترجمته فی ترکیب العبارة، مما یؤدی إلى ترجمة خاطئة وغیر مقبولة، وربما غیر مفهومة.
وقد یکون هذا إذا کان الفعل ناقصاً لا یتم معناه إلا بخبر بعده، خاصة إذا کان الخبر جملة مضارعیة.
ومن هذه الأفعال «أصبح»، وهو ـ کما ذکر اللغویون والنحویون ـ إذا کان ناقصاً، یستعمل إما لاتصاف الاسم بمعنى الخبر فی الصباح، أو بمعنى «صار». فأصبحنا نعالج مسار ترجمة «أصبح» الناقصة فی الترجمات القرآنیة وغیر القرآنیة من النصوص الأخرى فی القرون الأولى حتى القرن الراهن.
وبما أن هذا الفعل یأتی خبره إما مفرداً أو جملةً أو شبهَ جملة، لذا اکتفینا بدراسة آیات أو عبارات أو جمل یأتی خبر الفعل فیها جملة مضارعیة؛ وذلک لاستیفاء الکلام فی هذا المجال الضیق أولاً، لأن الدراسات هذه تتطلب مجالاً أوسع فی أطروحة أو رسالة جامعیة؛ وثانیاً لأن ما ینبغی للنقد والدراسة من ترجمة هذا الفعل یتوفر إذا کان خبره جملة فعلیة مضارعیة. فمما لا جدال فیه أن هناک فرقا بین «قاتلنا» و «أصبحنا نقاتل». فانتخبنا تحقیقاً لهدفنا هذا نصاً أو نصّین مما عثرنا علیه من ترجمات کل قرن ـ منها القرآنیة ـ، وعالجناها وقارنّاها حتى نعرف المسار التاریخی لترجمة الفعل «أصبح»، أساساً على ما ذکر آنفاً من معنییه.
إضافة إلى الإجابة عن أسئلة؛ منها:
ـ هل تختلف ترجمته طوال العصور؟ وما الخلاف؟
ـ أی المعنیین اتخذه المترجمون عند ترجمة الفعل أکثر؟
ـ کیف تُرجم الفعل، وکیف عبّر المترجم عن اتصاف اسمه بخبره إذا اعتبره بمعنى «صار»؟
ـ ما المسار التاریخی لترجمة الفعل أساساً على معنییه؟ ببیان آخر، کیف اختلفت ترجمته طوال العصور؟
ـ هل المترجمون أدرکوا أن «أصبح» قد تکون عنصراً نحویاً کما تکون عنصراً لغویاً[1]؟
والنقطة التی یجب الانتباه إلیها هنا أن «أصبح + جملة خبریة مضارعیة» استعمل قلیلاً جدّاً فی النصوص القدیمة. وهذا ما توصلنا إلیه بعد البحث فی کتب مثل: تاریخ الطبری (للقرن الرابع)، والتعرف لمذهب التصوف والرسالة القشیریة (کلاهما للقرن الخامس)، وکلیلة ودمنة (للقرن السادس)، وعوارف المعارف (للقرن السابع)، ووفَیات الأعیان (للقرن التاسع). فإننا بحثنا عن هذا الأسلوب، وعن صیغ مختلفة لفعل «أصبح» مع خبر مضارعیّ، ولم نجده، غیر أننا عند تفحّصنا لـتاریخ الطبرى عبر الحاسوب لم نجد إلا جملاً لا تبلغ عدد أصابع الید، وهی لم تترجم. منها:
ــ «یا معشر المهاجرین! إنکم قد أصبحتم تزیدون وأصبحت الأنصار لا تزید على...» (الطبری، آ 1983م، ص 437)؛
ــ «و أحببت له القتل لهذه المنزلة التی أصبحت تطلب» (السابق، ب 1983م، ص 570)؛
ــ «و الله! ما أصبحتُ أستزید الولید» (السابق، ت 1983م، ص 582)؛
ــ «قال دع هذا! فماأصبحتُ أخاف أحداً إلا الله» (السابق، ث 1983م، ص 137)؛
ذلک لأن ترجمة تاریخ طبری التی اشتهرت بـ تاریخ بلعمی ــ وتمّت بأمر الأمیر منصور بن نوح السامانی سنة 352 للهجرة ــ أشبه بالتألیف منها بالترجمة؛ لأن بلعمی قد أضاف إلیه موضوعات تاریخیة کثیرة من کتب أخرى، وقد حذف بعض الفقرات أو بعض الصفحات من نص الکتاب.
و بحثنا أیضاً فی الأغانی ، فلم نجد من هذا الأسلوب إلا جملة وهی:
«فأصبح لا یرجو العراقُ وأهله سواه» (الأغانی، ص 75).
ورغم محاولاتنا الکثیرة فی هذا السبیل، ما وجدنا کتاباً مترجماً فی بعض العصور، وإذا کنّا نجد کتاباً، لم یوجد أصله العربی؛ فاکتفینا بترجمات القرآن الکریم أو نهج البلاغة فی العصر الراهن.
أصبح + جملة فعلیة خبریة:
إذا کان خبر «أصبح» الناقصة جملة مضارعیة، یأتی موجباً أو سالباً، فنبدأ بالنوع الأول:
أ.أن یکون خبرها جملة فعلیة مضارعیة إیجابیة:
«فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلى ما أَنْفَقَ فیهاª(الکهف 18: 42)
القرن الرابع:... روز دیگر برخاست برهم می‌زد دست خویش بدانچه هزینه کرده بود اندر آن... (یغمایی، 1356هـ. ش[2])؛
... شد می‌گردانست دو دست اوى، ور آن خزین کرد درآن و آن افتادار بود... (رواقی، آ 1364 هـ. ش[3])؛
القرن الخامس: ... بامداد برخاست دو دست بر هم می‌مالید بر آنچه نفقه کرده بود ... (مهدوی و بیانی، آ 1338هـ. ش، ص 571[4])؛
القرن السادس:... بگرداند گردیده کف‌هاى خویش را در آنچه نفقه کرده بود آن بوستان... (یاحقى، 1364هـ. ش [5])؛
القرن الثامن: ... پس گشت او در بامداد آمد می‌گردانید هر دو پنجه خود را از حسرت و پشیمانى بر آنچه نفقه کرده بود...(الجرجانی، آ 1382هـ.ق، ص 383[6]) ؛
القرن التاسع:... پس بامداد کرد قطروس... می‌گردانید هر دو کف خود را... و پشیمانى مى‌خورد...(کاشفی، 1317هـ. ش، ص 646[7])؛
القرن العاشر: ... پس گشتگردید هر دو پنجه خویش را بر آنچه هزینه کرد در آن....(رواقی، ج 1383 هـ. ش[8])؛
القرن الحادی عشر:... پس بامداد کرد آن مرد صاحب باغ که می‌گردانید هر دو کف خود را... بر آن چیزى که انفاق نموده بود...(الشریف اللاهیجی، ب 1373هـ. ش، ص 898 [9])؛
القرن الثالث عشر:
ــ و میوه‌هاى آن نابود گردد که از شدت حسرت بر آنچه خرج نمودى دو دست خود بر هم زنی... (استر آبادى، د. ت)؛
ــ یا آنکه ثمره و میوه‌هایش همه نابود گردد تا صبحدمی از شدت حزن و اندوه از آنچه در باغ خرج کردى دست بر دست زنی.... (مستوفی شیبانی، د. ت)؛
القرن الراهن:
ــ و بنا کرد دو دست خویش به حسرت مالى که در آن خرج کرده بود زیر و رو همی‌کرد، .... (پاینده، 1339هـ. ش)؛
ــ او به خاطر هزینه‌اى که در آن کرده بود، دست]حسرت[ برهم می‌زد....(خرمشاهى، 1375هـ. ش)؛
ــ ... تا دو دست خویش بر هم می‌مالیدافسوس‌خوران بر آنچه در آن بوستان خرج کرده بود... (فارسى، 1369هـ. ش)؛
ــ ... پس براى ]از کف دادن[ آنچه در آن ]باغ[ هزینه کرده بود، دست‌هایش را برهم می‌زد... (فولادوند، 1374هـ. ش).
«وَأَصْبَحَ الَّذِینَ تَمَنَّوْا مَکَانَهُ بِالْأَمْسِ یَقُولُونَ وَیْکَأَنَّª[10] (قصص 28: 82)
القرن الرابع:
ــ و گردند آن کس‌ها که آرزو کردند جایگاه او بدى، می‌گفتند... (یغمایی، 1356هـ. ش)؛
ــ شدند ایشان کارزو کردند جاى که اوى به دى، می‌گهند[11] :اى ننگرى خداى... (رواقی، آ 1364هـ. ش)؛
القرن الخامس:
ــ و بامداد برخاستند آنانک آرزو مى‌کردند ایشان را جایگاه از پیشان روز... (رواقی، ب 1355هـ. ش)؛
ــ و بامداد برخاستند آن کس‌هائى که با آرزو مى‌خواستند] حال او و[ جایگاه او پیشاروز می‌گفتند... (مهدوی و بیانی، ب 1338هـ. ش، ص 76)؛
القرن السادس:و گردیدندآن کس ها که همى آرزو کردند منزلت او بدیک . همی‌گفتند که خداى تعالى... (الخطیب، 1364هـ. ش)؛
القرن السابع: بامداد برخاست در آن شهر و چشم مى‌داشت که چه خبر آید... (متینی، 1349هـ. ش) [12]؛
القرن التاسع: و بامداد کردند آنان که آرزو مى‌کردند منزلت و جایگاه او را دیروز ... یعنى: گشتند گرایش‌برندگان به صلاح... (کاشفی، ص 789)؛
القرن العاشر:و گشت آنانى که آرزو بردند جاى او را و حال او را، بدى همى‌گفتند : واى تو .... (رواقی، ج 1383هـ. ش)؛
القرن الحادی عشر: و بامداد کردند آنانى که آرزو کردند منزلت و جاه او را دیروز، حالکونی‌که می‌گفتند.... (الشریف اللاهیجى، ت 1372، ص 499)؛
القرن الثالث عشر: و صبحگاه هم آنان که مقامش را تا دیروز آرزو مى‌کردند گفتند:.... (استر آبادى، د. ت)؛
القرن الرابع عشر والراهن:
ــ و کسانى که روز پیش آرزوى مقام وى داشتند، روز دیگر همى‌گفتند.... (پاینده، 1339 هـ. ش)؛
ــ صبحگاه هم آنان که روز گذشته ثروت ومقام او را آرزو مى‌کردند، با خود می‌گفتند:... (الهى قمشئی، 1374 هـ. ش)؛
ــ و کسانى که دیروز مقام او را آرزو مى‌کردند می‌گفتند:... (خرمشاهى، 1375هـ. ش)؛
ــ و آنان که موقعیت دیروز او را آرزو مى‌کردند زبان بدین سخن گشودند که... (فارسى، 1369 هـ. ش)؛
ــ و همان کسانى که دیروز آرزو داشتند به جاى او باشند، صبح می‌گفتند:... (فولادوند، 1374 هـ ش).
* ولقد أصبحتِالأممُ تخافُظلم رعاتها وأصبحتُ أخافُظلمَ رعیّتی...[13]:(شهیدی، 1380 هـ. ش، ص 89):
القرن العاشر:و به‌تحقیق که در صبح درمی‌آیند امّتان در حالی که می‌ترسند[14] از ستم والیان، و من در صبح داخل می‌شوم در حالتی که می‌ترسم از ستم رعیت خود....(کاشانی، آ 1364ه. ش، ص 547)؛
القرن الحادی عشر: و هر آینه به‌تحقیق گشته‌اند امت‌ها و رعیت‌ها می‌ترسند از ظلم راعیان و والیان خود، و من گشته‌اممی‌ترسم از ظلم رعیت خود .... (قزوینی روغنی، آ 1380 هـ. ش، ص333)؛
القرن الراهن: امروز مردم از ستم حاکمان خود می‌ترسند و من از ستم رعیت خویش (شهیدی، 1380 هـ. ش، ص 89).
* لکنّا إنّما أصبحنا نقاتلإخواننا فی الإسلام على ما دخل فیه من الزَّیغ والاعوجاج (السابق، ص 121):
القرن العاشر:جز این نیست که از آن حالت منتقل شده‌ایم به اینکه کارزار کنیم با برادران خود در اسلام از گمراهى و روآوردن به کجى ... (کاشانى، ب 1364 هـ. ش، ص 90)؛
القرن الحادی عشر: و لکن ما اکنون گشته‌ایم قتال می‌کنیمبا برادران خود در اسلام ، بر امرى که داخل شده است در اسلام از ... (قزوینى روغنى، آ 1380هـ .ش، ص 434)؛
القرن الراهن:لیکن امروز پیکار ما با برادران مسلمانى است که دودلى و کجبازى در اسلامشان راه یافته است (شهیدی، 1380 هـ. ش، ص 121).
* ألا وإنّ هذه الدنیا التی أصبحتم تتمنَّونهاوترغبون فیها وأصبحت تُغضِبُکُم... : (شهیدى، 1380 هـ. ش، ص 179):
القرن العاشر: بدانید به‌تحقیق که این دنیا که گردیده‌اید با این وجه که تمنا می‌کنید به آن... و گردیده است این دنیا به این حال که دشمن می‌دارید شما را ... (کاشانى، ب 1364 هـ. ش، ص 303)؛
القرن الحادی عشر: بدانید که این دنیا که شما او را آرزو می‌کنید و در آن رغبت مى‌نمائید، و او شما را گاه در غضب می‌افکند ... نه سراى اقامت ... است (قزوینى روغنى، ب 1380هـ. ش، ص 178)؛
القرن الراهن: بدانید این جهان که شما آرزوی آن را دارید و بدان روى آرید و شما را به خشم می‌آرد و خشنود می‌دارد، نه خانه شماست (شهیدی، 1380 هـ. ش، ص 179).
*وقد أصبحت ترعاهاهذه الصحراء رعیاً لا یستطیع ذهنٌ أن یجمع....(ضیف، 1993م، ص 299):
...اما اکنون چنان شده است که [گویى] صحراء در آن می‌چردچریدنى که نمى‌تواند....(آباد، 1384 هـ. ش، ص 303).
* فإنّ القصیدة لم تعد تعبّر فقط عن خواطر وجدانیة، بل أصبحت تُعبّر أیضاً عن ثقافة... (ضیف، 1993م، ص 311):
چرا که قصیده دیگر فقط بیانگر خواطر عاطفى نبود، بلکه وسیله تعبیر از فرهنگ نیز شده بود (آباد 1384 هـ. ش،ص 316).
* لأنه أصبح یُکتَبکما یکتب النثر(ضیف، 1993م، 320):
زیرا شعر از اسلوب شفاهى فاصله گرفته بود و همانند نثر نوشته می‌شد (آباد، 1384 هـ. ش، ص 325).
* فقد کنت تعولین نفسک وصبیّاً واحداً، فأصبحت تعولیننفسک وصبیّین (حسین، 1973م، ص 74):
تا امروز خودت و فرزندت را نان مى‌دادى، اینک باید خود و دو کودک را پرستاری کنی (آرام، 1343 هـ. ش، ص 116).
* أصبحتْ تفکرفیه کثیراً حتى إنّها خشیتْ أن تسبقَه فی درجات النجاح ... (العلی، 2001م، ص 40):
به او بسیار فکر می‌کرد تا جایى که بیم برداشت مبادا نمره‌هایش از او بهتر شود (بیدج، 1381 هـ. ش، ص 46).
* کان اسمه کما تقرأه ـ حالها حال کل الناس ــ الدکتور زید ، ثم أصبحت تقول: زوجی !! (العلی، 2001م، ص 86):
در آغاز مثل تمام مردم نام او را دکتر زید مى‌خواند، چندى بعد می‌گفت: همسرم (بیدج، 1381 هـ . ش، ص 174).
*حتى تشقّقت وأصبحت تستودعُالتّرابَ بذورَها، مثلما تفعل النساء بالجواهر والحُلیّ أیام الثورات والحروب (جبران، 2001م، ص 21):
... تا آنجا که شکافته‌اند و دارند دانه‌هایش را به خاک به ودیعه می‌سپارند؛چنان‌که زنان در روزگار خیزش‌ها و جنگها با جواهرات و زیور خود مى‌کنند[15]، دل خاک پنهان مى‌کنند (انصارى، 1376 هـ. ش، ص 42).
* اضمحلّت الثلوج فی الحقول والمروج، وأصبحتبقایاها فی أعالی الجبال تذوب(جبران، 2001م، ص 27):
... برف‌ها از بوستان‌ها و مَرغزاران کوچ کردند و بازمانده آنها بر بلندى‌هاى کوه‌ها در حال تبخیر بود (انصارى، 1376 هـ. ش، ص 54).
* أصبحوا یترقبونبفارغ الصبر مجیءَ عید الفصح (جبران، 2001م، ص 28):
... و با اندک بردبارى که در آنان باقى مانده بود، چشم به راه عید قیام مسیح بودند[16] (انصارى، 1376 هـ. ش، ص 55).
* وأصبحالأبناء یأکلونالحصرم والآباء یضرّسون (جبران، 2001م، ص 31):
... پسران غوره انگور می‌خورند و پدران خرابکارى مى‌کنند (انصارى، 1376 هـ. ش، ص 62) .
* وأصبحوا یقصدون لجمع هذا الشعر فی ذاته ومن أجل نفسه (ضیف، 1996م، ص 142):
چه، اینان شعر را به خاطر خود آن جمع‌آورى و روایت مى‌نمودند [17] (ذکاوتى، 1364 هـ. ش، ص 165).
ب. أن یکون خبرها جملة فعلیة مضارعیة سلبیة:
«تُدَمِّرُ کُلَّ شَىءٍ بأَمْرِ رَبِّهَا فَأَصْبَحُوا لا یُرَى إِلّا مَساکِنُهُمْª (الأحقاف 46: 25).
القرن الرابع:
ــ بامداد کردند ونه دیدند مگر جایگاه‌هاى ایشان... (وفی نسخة أخرى: بامداد فرخاستند ندیدند مگر...) (یغمایی، 1356 هـ. ش)؛
ــ مى‌هلاک کرد هر چیزى را به فرمان خداوند آن، شدند دیده نمی‌شد بى جایگاه‌ها ایشان ...(رواقی، آ 1364هـ. ش)؛
القرن الخامس:... گشتند که ندیدندی مگر مسکن‌هاى ایشان... (مهدوی و بیانی، ب 1356 هـ. ش، ص 1047)؛
القرن السادس:... چنان گردیدند که تو یا محمد نبینی مگر نشینان سراهایشان... (الخطیب، 1364 هـ. ش)؛
القرن السابع:... چو ایشان هلاک شدند، جز اثر خانه هاى ایشان هیچچیز پدید نبود (متینی، 1349 هـ. ش)؛
القرن الثامن:... پس در بامداد آمدند[18]هیچ چیزى پیدا نبود مگر مسکن‌هاى ایشان ... (الجرجانی، 1382هـ. ش، ب 1382، ص 102)؛
القرن التاسع: پس گشتند به حالی که اگر کسى به دیار ایشان رسیدى، دیده نشدی مگر جایگاه ایشان... (کاشفی، 1317هـ. ش، ص 1134)؛
القرن العاشر:... پس گشتندکه ندیده شود مگر جای‌هاى آرامیدن ایشان،....(رواقی، ج 1383 هـ. ش)؛
القرن الحادی عشر:... پس گشتند به حالى که اگر کسى به دیار ایشان رسیدى، دیده نشدیمگر جایگاه ایشان... (الشریف اللاهیجی، ت 1373 هـ. ش، ص 345)؛
القرن الثالث عشر: پس صبح کردند [19] در حالى که جز خانه‌هاى ویران از آنها اثری باقی نمانده بود (استر آبادى، د. ت)؛
القرن الربع عشر والراهن:
ــو چنان شدند که جز مسکن‌های ایشاندیده نمى‌شود... (پاینده، 1339 هـ. ش)؛
ــ و چنان شدند که چیزى جز خانه‌هایشان دیده نمی‌شد... (خرمشاهى، 1375هـ. ش )؛
ــ پس چنان شدند که جز سراهایشان هیچ از آنان دیده نمی‌شد... (فارسى، 1369هـ. ش)؛
ــ پس چنان شدند که جز سراهایشان دیده نمی‌شد... (فولادوند، 1374 هـ. ش).
* وأصبح راقی منبر وسریر،... وأصبح لا یجد محیصًا (ابن خلِّکان، 1381هـ. ش، ص 425): لم تترجم هذه الجملة[20].
* أصبحتُ واللهِ لا أُصدّقُ قولَکم (شهیدى، 1380 هـ. ش، خ 29):
القرن الحادى عشر: گردیدم به خدا قسم باور نمى‌کنم قول شما را ... (قزوینی روغنی، آ 1380هـ. ش، ص 133).
* أصبح «سیدنا» لا یستطیع أن یُشرِفَ على حفظه للألفیّة (حسین، د. ت، ص 73):
و آخوند براى تعلیم الفیه دیگر نمی‌تواند بر او استادى کند (خدیو جم، 1363 هـ. ش، ص 54).
* فأصبح لا یمنحه من الوقت إلّا أقصره(حسین، ب د. ت، ص 9):
... و در حالتی قرار گرفت که جز اندکى از وقت خود را صرف آنجا نمی‌کرد (خدیو جم، 1363 هـ. ش، ص 234).
* وکأنی بالمصریین أصبحوا لا یستطیعون التنفس (ضیف، 1993م، ص 510):
گویا مصریان توان تنفس را از دست داده بودند[21] (آباد، 1384 هـ. ش، ص 510).
* ویقولون إنّها أصبحت لا تلائمنا فی العصر الحدیث(ضیف، 1993م، ص 515):
واعلام کردند که این اسالیب دیگر در این روزگار مناسب ما نیست (آباد، 1384 هـ. ش، ص 515).
* وکیف إذا تسامعت العرب بأن فتیان قریش وسفهائها قد بلغوا وطغَوا وأصبحوا لا یحفلون بالملإ ولا بذوی الأحلام(حسین ، 1973م، ص 33):
اگر اعراب بشنوند که جوانان و ابلهان قریش شوریده و سرکشى کرده و بى دستورى از صاحب‌نظران و پیرمردان خود هر کار را که دلشان می‌خواهد می‌کنند،...دیگر براى ما چه خواهد ماند؟ (آرام، 1343 هـ. ش، ص 59).
* فأصبح لا یلقاهإلا یوم الجمعة، یسعى إلیه فی بیته(حسین، ب د. ت، ص 15):
از آن روز تنها روزهاى جمعه به خانه استاد می‌رفت (خدیو جم، 1363هـ. ش، ص 234).
التحلیل:
ینبغی لنا أن نبدأ بتحلیل ترجمة الآیات ودراسة "أصبح" فی القرآن الکریم. فجدیر بالذکر أن الفعل لا یستعمل مع جملة خبریة فی القرآن إلا ما ذکرناه، وعندما ننظر إلى ترجمة الآیات منذ القرن الرابع إلى الراهن، نرى تردد المترجمین واختلافهم فی معنى «أصبح»، غیر أن أکثرهم اعتبروه بمعنى "الدخول فی الصباح" إذا کان خبره موجباً، وإذا کان سالباً اعتبروا له معنى التحول أکثر من الدخول فی الصباح .
وشکّ البعض ــ مثل صاحب تفسیر گازر ــ فی کونه بمعنى التحول أم الدخول فی الصباح؛ کأنه خاف أن یخطأ، فأتى فى ترجمته بکلمة تدل على المعنى الأول وهی (گشت)، مع کلمة تدل على الثانی وهی (در بامداد در آمد)، فترجم هکذا: «... پس گشت او را در بامداد آمد می‌گردانیدهر دو پنجه...» (کهف 18: 42؛ الجرجانی، آ 1382هـ.ق، ص 383).
ونجد أیضا أن «أصبح+ جملة فعلیة خبریة» کانت تترجم حتى القرن الأخیر کجزئین منفصلین، لا کترکیب واحد؛ نحو: «بامداد کرد ... مى گردانید»، «گشتند که ...ندیده شود»، و«گشت.... همى‌گفتند»...»، ولکن مهما نقترب إلى القرون الأخیرة، نرى أن المترجمین ترجموها کترکیب واحد؛ والمثال: «آنان که موقعیت دیروز اورا آرزو مى‌کردند زبان بدین سخن گشودند که...» (قصص 28: 82؛ ترجمة جلال الدین فارسى)
و الملاحظ فی الترجمات الأخرى أیضا أن "أصبح" إذا کان خبره جملة مضارعیة، ترجمه المترجمون بالماضی المستمر؛ نحو:«دست بر هممی‌زد»، «دو دست خویش بر هم می‌مالید»، «دست‌هایش را بر هم می‌زد»، «مى‌گفتند» و..، واتخذوها بمعنى «کان» کما ذکر المبرد فی المقتضب قائلاً: «وکذلک "أصبح" و"أمسى" تکون مرة بمنزلة "کان" التی لها خبر، ومرة تکون بمنزلة استیقظ ونام؛ فإنها هی أفعال. وقد یکون لفظ الفعل واحداً وله معنیان أو ثلاثة معان» (المبرد، ص 230 : http://www.alwarraq.com).
لکننا وجدنا فى بیت للمتنبی فعلاً قد استعمل مسبوقاً بـ "کان" مرة، وبـ" أصبح" مرة أخرى، وهو یرید من کل منهما معنىً یختلف عن الآخر:
فأصبح یجتابُ المُسوحَ مخافة و قد کان یجتاب الدِّلاصَ المسرَّدا
(الیازجی، 1996م، ص 144)
فهو یرید من البیت الأول التحول: «از ترس چنان شد که لباس درویشى به تن کرده راهب شد، حال آن که قبلاً زره‌هاى بلند درخشان می‌پوشید (و بى‌محابا مى‌جنگید)».
أما أسلوب «أصبح+ جملة خبریة سلبیة»، فیمکن فی کثیر الأحیان بمقتضى الکلام أن یترجم بمعنى « دیگر»؛ فیمکن ترجمة آیة 25 من سورة الأحقاف هکذا: « ... و دیگر هیچ چیز جز خانه‌هایشان دیده نمى‌شد».
هذا، والأسلوب کثیر الاستعمال فى الکتب المعاصرة، ویتضح لنا أثناء هذه الدراسة أن «أصبح» فی النصوص العربیة القدیمة استعملت تامة أکثر مما استعملت ناقصة؛ أی: إنّها قلّما استعملت بمعنى «التحول والانتقال» فی هذه الکتب، وکثیراً ما استعملت بمعنى الدخول فی الصباح؛ والمثال على ذلک کثیرٌ؛ نحو: «فلمّا أصبحَتْ، دَخَلَتْ علیّ الأسد» (ابن المقفع، 1984م، ص 124) و«فلمّا أصبحوا، سألوا بیّاع الباذنجان» (القشیرى، د. ت، ص 178)؛ «یا سیّدی، أنا عطشان، حتى أصبح...» (کلاباذی، 1371 هـ. ش، ص 148)؛ وکثیر من هذه الأمثلة التی لا یمکن ذکرها فی هذا المجال.
ثم إنّ الکتّاب القدماء عند التعبیر عن التحول والانتقال کانوا یستخدمون فعل«صار» أکثر مما یستخدمون «أصبح»؛ فلهذا استعملت «أصبح» فی الکتب القدیمة تامة ودالة على « الدخول فی وقت الصباح» فی أغلب الأحیان، وسبق أن ذکرنا أنه إذا بحثنا عن «أصبح»+جملة خبریة» فی کتابٍ من هذه الکتب، لا نجد إلا قلیلاً.
والمیزة التی نجدها فی الترجمات القدیمة هی أن "أصبح" ترجمت بمعنى الدخول فی الصباح مهما کان خبرها؛ والمثال على ذلک ما نقرأ فی نهج البلاغة (شهیدی، 1381هـ. ش،ص 72):«... فلا یغرّنکم ما أصبَحَ فیه أهل الغرور...» :پس باید که مغرور نسازد شما را آنچه صبح کرده‌اند در او اهل غرور و ارباب شرور... (کاشانى، آ 1364 هـ. ش، ص 482).
«ولقد أصبحتِالأمم تخافُ ظلم رُعاتها، وأصبحتُ أخافُ ظلم رعیّتی...»:و به‌تحقیق که درصبح درمی‌آیند امّتان در حالی که می‌ترسند[22] از ستم والیان، و من در صبح داخل می‌شوم در حالتی که می‌ترسم از ستم رعیت خود....(السابق، ص 547).
فیمکن القول بأن «أصبح» فی الترجمات القدیمة لم یترجم بمعنى الناقصة إلا قلیلاً .
ثم إن المترجم عندما یترجمها دالةً على التحول، یبیّنها بألفاظ مألوفة مذکورة فی المعاجم؛ نحو: «شد،گردید...»، کما نرى فی هذا المثال:
«إنّما أصبحنا نُقائِلُ إخواننا فی الإسلام على ما دَخَل...»؛ جز این نیست که از آن حالت منتقل شده‌ایم به اینکه کارزار کنیم با برادران خود در اسلام بر آنچه داخل شده است...» (کاشانى، ب 1364 هـ. ش، ص 90).
أما المهم الذی یلفت نظرنا فی الترجمات المذکورة، فهو أن المترجم عند ترجمة «أصبح + جملة خبریة مضارعیة» لم یترجم الجزئین کجزء واحد، وإنما یبتدئ بترجمة «أصبح» بمعنى الدخول فی الصباح أو الانتقال والتحول، ثم یترجم الفعل المضارع بعدها منفکّاً عن «أصبح»؛ نحو:
«ألا وإنّ هذه الدنیا التی أصبحتم تتمنَّونها وترغبون فیها وأصبحت تُغضِبُکُم...»: بدانید به‌تحقیق که این دنیا که گردیده‌اید با این وجهکه تمنا می‌کنید به آن... وگردیده است این دنیا به این حال که دشمن می‌دارد شما را... (کاشانى، ب 1364 هـ. ش، ص 303).
ویستمر هذا الأمر حتى القرن الراهن، والمترجم فی القرون الحدیثة یترجم ترجمة غیر حرفیة تلبیة لما حصل فی اللغة الفارسیة من تغییر ومجاراة له:
وأصبح الأبناء یأکلونالحصرم والآباء یضرّسون (جبران، 2001م، ص 31): ... پسران غوره انگور می‌خورند و پدران خرابکارى مى‌کنند (انصارى، 1376 هـ. ش، ص 62).
والملاحظة الهامة هی أن المترجم یستطیع ترجمة هذا النوع من «أصبح » إلى «دیگر» ـ وهو یسمى «القید» فی الفارسیة ـ إذا اقتضاه الکلام ، کما نرى فی ترجمة بعض المترجمین فی القرن الراهن:
ــ أصبح «سیدنا» لا یستطیعأن یُشرِفَ على حفظه للألفیّة (حسین، ب د. ت، ص 73): وآخوند براى تعلیم الفیّه دیگر نمی‌تواند بر او استادى کند (خدیو جم، 1363هـ. ش، ص 54).
ــ ویقولون إنّها أصبحت لا تلائمنافی العصر الحدیث (ضیف، 1993م، ص 515):واعلام کردند که این اسالیب دیگر در این روزگار مناسب ما نیست ... (آباد، 1384 هـ. ش، ص 515).
والذی یجب أن لا نغفل عنه أن المترجمین فی ترجماتهم لا یهتمون بزمن الفعل غالبًا، والمثال لذلک:«... قائلاً یقول: إن ابن دینار أصبح من سکّان الجنة» (القشیری، د. ت، ص 309):... کسى مى‌گوید که مالک دینار از ساکنان بهشت است[23] (فروزانفر، 1374 هـ. ش، ص 712).
هذا فی النصوص القدیمة، أما الأمر فی القرن الراهن فیختلف عما کان فی الماضی. فنرى أن «أصبح» الناقصة تستعمل کثیراً فی الکتب الحدیثة، واستعمالها بأنواع أخبارها فی القرن الرابع عشر والراهن أکـثـر من استعمال أختها «صار»، الأمر الذی لم نلاحظ فی التألیفات القدیمة.
أما فی ترجمة الفعل، فنقول: إن المترجمین بدأوا من القرن الثالث عشر یمیلون من الترجمة الحرفیة إلى ترجمة المفهوم. فالمترجمون لم یترجموا الفعل والکلمات لفظاً بلفظٍ، کما لاحظنا فی الترجمات.
النتیجة:
یمکن تلخیص ما ذکرنا فیما یلی:
- إن القدامى من الکتّاب عند التعبیر عن التحول فی تآلیفهم استخدموا "صار" أکثر مما استخدموا "أصبح"؛
- إن "أصبح" استعملت فی الکتب القدیمة بمعنى "الدخول فی الصباح" أکثر مما استعملت بمعنى "التحول"؛
- إن "أصبح" إذا کان خبرها جملة مضارعیة، فهی لا تزال تعنی "التحول"، وقد تکون بمعنى "کان"، غیر أن المهم هو ذکاء المترجم فی التعبیر عن التحول بترجمة مقبولة؛
- المسار التاریخی لترجمة هذا الفعل یدلنا على أن المترجمین فی القرون الأولى حتى القرن الثالث عشر التزموا بنص المبدإ، وترجموا "أصبح + جملة خبریة" ترجمة حرفیة. فإذا قرأناها، نجدها غیرمطلوبة وغیر مقبولة. بعبارة أخرى، إن المترجمین قبل القرن الثالث عشر کانوا یعتبرون "أصبح" عنصراً لغویاً ولا عنصراً نحویاً؛
- فی الترجمات القدیمة حار المترجمون فی معنى "أصبح" مخافة من تحریف الکلام خاصة فی ترجمة القرآن الکریم.
)